بازتاب تراژیک عاشورا در نمایش: از رنج فردی تا پیوند اجتماعی و معنوی
کتاب «بازنمایی تراژیک رنج در واقعه عاشورا» نوشته فاطمه سعیدیان با نگرشی بینارشته‌ای تلاش می‌کند نسبت میان مفاهیم کلاسیک تراژدی و تجربه‌های دینی عاشورا را بازتعریف کند؛ بررسی‌ای که نشان می‌دهد رنج عاشورایی نه تنها پایان تلخ یک رویداد بلکه نقطه‌ای برای تحول اخلاقی، بیداری اجتماعی و تحقق معنوی است.
محور اصلی کتاب در یک نگاه
نویسنده می‌کوشد دریابد چگونه عناصر شناخته‌شده تراژدی — مانند پاک‌سازی عاطفی، کشف حقیقت و مواجهه قهرمان با سرنوشت — در بازنمایی عاشورا حضور دارند و هم‌زمان چه تفاوت‌هایی میان وجه نمایشی تراژیک و معنای دینی رنج قابل تشخیص است. در نگاه سعیدیان، رنج در عاشورا علاوه بر بعد فردی قهرمانانه، کارکردی جمعی و تربیتی دارد که جامعه را به مبارزه با ستم و پایداری اخلاقی فرا می‌خواند.
ساختار و سرفصل‌های پژوهش
اثر در چهار فصل و ۹ گفتار سامان یافته که پیوند نظری و تحلیلی مرزهای تراژدی و عاشورا را پی می‌گیرند. ساختار کلی به این ترتیب است:
- فصل اول: تبیین مفهوم رنج، انواع آن و شرایط تحققش؛
- فصل دوم: کارکردهای رنج در ژانر تراژدی و ویژگی‌های رنج تراژیک؛
- فصل سوم: بررسی ماهیت رنج در واقعه عاشورا و کارکردهای آن در متن دینی و اجتماعی؛
- فصل چهارم: امکان و محدودیت‌های بازنمایی تراژیک رنج عاشورایی و پاسخ به شبهات مربوطه.
وجوه تمایز رنج تراژیک و رنج عاشورایی
- رنج تراژیک در ادبیات کلاسیک معمولاً به‌عنوان مسیر قهرمان به فنا و همراه با تلخی نهایی دیده می‌شود که سبب پالایش تماشاگر می‌گردد.
- رنج عاشورایی افزون بر وجهِ پایان‌ناپذیریِ تراژیک، حامل پیام شهادت، رضایت الهی و افق جاودانگی است؛ رنج در این متن به تولید هویت جمعی و کنش سیاسی ـ اخلاقی می‌انجامد.
این تمایز، امکان به‌کارگیری ژانر نمایش برای منتقل‌کردن معنای عاشورا را هموار می‌سازد اما نویسنده هشدار می‌دهد که ساده‌سازی یا معمولی‌سازی تجربه عاشورایی در قالب صرفاً یک تراژدی ادبی، می‌تواند معنی‌های دینی و تربیتی آن را کمرنگ کند.
کاربردهای نمایش در انتقال تجربه عاشورا
کتاب نشان می‌دهد نمایش می‌تواند:
- عمق احساسی فاجعه را برای مخاطب امروز ملموس کند و زمینه فهم نمادین را فراهم آورد؛
- فضای عمومی را برای گفت‌وگوی اخلاقی و تاریخی باز کند و مخاطبان را به کنش جمعی علیه ستم فراخواند.
جمع‌بندی و پیشنهاد برای پژوهش‌های آتی
این پژوهش الگویی روش‌شناختی برای کاوش در تلاقی دین و هنر ارائه می‌دهد و راه را برای مطالعات مقایسه‌ای باز می‌کند؛ از جمله پیشنهاد می‌شود مطالعات بعدی به:
- تحلیل نمونه‌های نمایش معاصر که به عاشورا پرداخته‌اند؛
- بررسی بازخوردهای اجتماعی و فرهنگی اجراها در جوامع مختلف؛ بپردازند تا نقش نمایش در شکل‌دهی حافظه جمعی و کنش اجتماعی بیش از پیش روشن شود.
کتاب فاطمه سعیدیان خوانشی متفکرانه و نقادانه از امکان «بازنمایی تراژیک رنج عاشورایی» عرضه می‌کند و برای پژوهشگران ادبیات نمایشی، مطالعات دینی و کسانی که به پیوند هنر و امر اجتماعی علاقه‌مندند منبعی مفید است.
فاطمه بخشایش، یکی از خبرنگاران پرتلاش و دغدغه‌مند در مجله خبری «کانون قم» است که با قلمی شیوا و مسئولانه، به پوشش اخبار و رویدادهای این شهر می‌پردازد. او با تعهد و دقت نظر، در تلاش است تا صدای مردم باشد و به انعکاس مشکلات و پیشرفت‌های جامعه کمک کند.